Empatia to zdolność rozumienia i odczuwania emocji innych osób przy jednoczesnym zachowaniu świadomości własnej odrębności, natomiast współczucie obejmuje dodatkowo chęć ulżenia w cierpieniu drugiego człowieka. Oba procesy są kluczowe dla więzi społecznych, opieki rodzicielskiej i zachowań prospołecznych, a ich podłoże neurobiologiczne jest złożone.
Badania wskazują, że w empatii uczestniczą m.in. kora przedniej wyspy i przednia część zakrętu obręczy, które aktywują się zarówno przy własnym bólu, jak i przy obserwacji bólu innych. Współdziałają z nimi struktury takimi jak ciało migdałowate i jądro półleżące, odpowiedzialne za przetwarzanie emocji i nagrody.
Rozwój empatii rozpoczyna się bardzo wcześnie – już około 18. miesiąca życia dzieci spontanicznie pomagają innym, co sugeruje wrodzoną tendencję do zachowań prospołecznych. Kluczową rolę odgrywają bezpieczne więzi z opiekunami, synchronizacja rytmów mózgowych między dzieckiem a rodzicem oraz wczesne doświadczenia emocjonalne.
Na zdolność empatii wpływają czynniki biologiczne, kulturowe i środowiskowe, a jej zaburzenia obserwuje się m.in. w psychopatii, autyzmie. W przypadku autyzmu pojawia się tzw. „podwójny problem empatii”, polegający na wzajemnych trudnościach w rozumieniu emocji między osobami autystycznymi a neurotypowymi.
Empatia i współczucie nie są cechami stałymi – można je rozwijać poprzez treningi, medytację współczucia, programy edukacyjne (np. w szkołach) oraz specjalistyczne szkolenia dla personelu medycznego. Badania nad farmakologicznymi środkami wspierającymi empatię, takimi jak pochodne MDMA, otwierają nowe możliwości terapii, choć ich skuteczność i akceptacja społeczna pozostają przedmiotem dyskusji. W medycynie empatyczne relacje lekarz–pacjent poprawiają wyniki leczenia, skracają hospitalizację i zwiększają satysfakcję pacjentów.
Empatia i współczucie są fundamentem zdrowia psychicznego, jakości relacji i funkcjonowania społeczeństw. Ich rozwój zależy od wczesnych doświadczeń, czynników biologicznych i kulturowych.